Klauni – kolorowe stroje, czerwone nosy, szerokie uśmiechy… Teoretycznie mają bawić dzieci, rozładowywać napięcie i wywoływać salwy śmiechu. A jednak dla wielu ludzi nie ma nic bardziej przerażającego. Choć zjawisko to jest stosunkowo dobrze znane i badane, wciąż nie udało się wskazać jednej, konkretnej przyczyny strachu przed klaunami. Zamiast tego badacze wymieniają szereg czynników, które mogą przyczyniać się do rozwoju lęku, znanego jako koulrofobia.
Ukryta twarz i przesadny uśmiech
Ludzki umysł potrafi niemal bezbłędnie analizować mimikę i mikroekspresje. Czasami wystarczy jedno spojrzenie, by instynktownie rozpoznać emocje drugiej osoby: zamyślenie, radość, złość czy niepokój. Klaun, którego twarz pokrywa gruba warstwa makijażu, uniemożliwia taką analizę. Jego twarz staje się maską, za którą mogą kryć się nieodczytywalne intencje. Zbyt szeroki, nienaturalny uśmiech, który nie znika, może wywoływać niepokój – bo nie wiemy, czy to naprawdę uśmiech, czy coś znacznie bardziej złowrogiego.
Dolina niesamowitości
Psychologiczny termin uncanny valley (dolina niesamowitości) opisuje niepokój, który odczuwamy wobec obiektów wyglądających prawie jak ludzie, ale nie do końca. Przykładem mogą być humanoidalne roboty – im bardziej przypominają ludzi, tym większy dyskomfort mogą wywoływać z powodu subtelnych, ale zauważalnych różnic. Wizerunek klauna również mieści się w tym zjawisku – człowiek z nienaturalnymi proporcjami twarzy, dziwnymi ruchami i nietypowym głosem. Takie połączenie może podświadomie wzbudzać lęk.
Mordercze klauny w popkulturze
Stephen King i jego powieść To zrujnowali wizerunek klauna bardziej niż jakikolwiek horror wcześniej. Pennywise – demoniczny klaun mordujący dzieci – wyrył się w świadomości kilku pokoleń czytelników i widzów. Dodatkowo popkultura dostarczyła wielu innych przykładów klaunów jako złoczyńców: Joker z Batmana, Sweet Tooth z Twisted Metal, Captain Spaulding z Domu tysiąca trupów czy Krwiożercze klauny z kosmosu. Taki obraz morderczego klauna z czasem zakorzenił się w zbiorowej wyobraźni.
Prawdziwi przestępcy w przebraniu
W latach 70. XX wieku amerykański seryjny morderca John Wayne Gacy, w przerwach między kolejnymi zbrodniami występował jako klaun na imprezach dla dzieci. Jego historia odbiła się szerokim echem w mediach, co mogło mieć wpływ na negatywne postrzeganie klaunów.
Dzieci boją się tego, czego nie rozumieją
Dla dziecka klaun może być postacią niezrozumiałą – jego twarz jest zniekształcona, zachowanie hałaśliwe, a głos przesadnie modulowany. Dzieci, które dopiero uczą się rozpoznawać emocje i mimikę, mogą mieć trudność w „odczytaniu” takiej postaci, co z kolei może wywołać lęk. Takie doświadczenia z dzieciństwa stają się ważnym budulcem naszej osobowości.
Choć dla niektórych klauni pozostają jedynie elementem cyrkowej rozrywki, dla innych są symbolem czegoś głęboko niepokojącego. Połączenie zniekształconego wizerunku, popkulturowych skojarzeń i psychologicznych mechanizmów sprawia, że klaun przestaje być śmieszny, a staje się nieprzewidywalny i obcy. Może właśnie dlatego – wbrew swojej roli – nie zawsze budzi śmiech. Czasem budzi coś znacznie silniejszego: lęk.
Źródła:
https://www.psychologytoday.com/gb/blog/your-brain-at-work/202310/halloween-special-why-do-we-find-clowns-so-creepy
https://www.scientificamerican.com/article/the-weird-reason-were-afraid-of-clowns/
https://www.southwales.ac.uk/news/2023/march/why-are-we-so-scared-of-clowns-heres-what-weve-discovered/
https://pl.wikipedia.org/wiki/Dolina_niesamowito%C5%9Bci
