Od wieków literatura była narzędziem wywierania wpływu na społeczeństwa, ideologie i politykę. Nierzadko pióro okazywało się silniejsze niż miecz, prowokując reakcje, które zmieniały bieg historii. W niniejszym artykule przyjrzymy się kilku kontrowersyjnym książkom, które ze względu na swoje treści spotkały się z cenzurą i zakazami. Dzieła, mimo iż były zakazywane, palone, a ich autorzy prześladowani, pozostają ważnymi świadectwami swoich czasów, które nadal wywołują silne emocje i prowokują do refleksji.
„Szatańskie wersety” – Salman Rushdie
Powieść łącząca elementy realistyczne z fantastycznymi. Dwójka indyjskich aktorów, Gibreel Farishta i Saladin Chamcha, przeżywa katastrofę lotniczą, w wyniku której zaczynają doświadczać niezwykłych zmian. Gibreel przybiera cechy archanioła Gabriela, a Saladin przemienia się w diabła.
Kontrowersje wywołały nawiązania do religii islamskiej. Pojawiająca się w snach postać Mahounda do złudzenia przypomina proroka Mahometa (imię to jest przekręconą wersją imienia Mahomet, używaną przez średniowiecznych chrześcijan do obrażania wyznawców islamu). Pojawiają się także inne aluzje, jak nadanie prostytutkom imion żon proroka. Wyznawców islamu najbardziej jednak zabolały aluzje do tzw. szatańskich wersetów, czyli fragmentów Koranu, w których prorok zachwalał trzy pogańskie bóstwa, niejako podważając monoteizm (wiarę w jednego boga) własnej religii.
Powieść wywołała uliczne protesty i została zakazana w wielu islamskich krajach. Sytuacja zaogniła się, gdy najwyższy przywódca Iranu, Ruhollah Chomejni, wydał fatwę (islamską opinię religijną) uznającą książkę za bluźnierczą i skazującą autora oraz osoby zaangażowane w jej wydanie na śmierć. W jej wyniku wysadzone zostały cztery księgarnie, dwóch tłumaczy zostało rannych, a trzeci został zabity. Za głowę autora wyznaczono nagrodę. Od tej pory Salman Rushdie żył pod nieustanną ochroną. Mimo upływu lat islamiści o nim nie zapomnieli. W 2022 roku, podczas publicznego odczytu, autor został zaatakowany nożem. Napastnik zdążył go dźgnąć 10 razy. Rushdie przeżył, jednak stracił wzrok w jednym oku i władzę w ramieniu.
„Lolita” – Vladimir Nabokov
Powieść opowiada o seksualnej obsesji dorosłego mężczyzny, na punkcie 12-letniej dziewczynki. Niektórzy krytycy postrzegają ją jako analizę mrocznych zakamarków ludzkiej psychiki, jednak inni widzą w niej jedynie pornografię lub apologię przestępstw seksualnych wobec nieletnich.
„Lolita” została zbanowana przez francuskie Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, co doprowadziło do niemal rocznego procesu zakończonego zwycięstwem wydawców. W międzyczasie powieść była przemycana do krajów takich jak Wielka Brytania i USA, gdzie ze względu na towarzyszący jej rozgłos czarnorynkowe egzemplarze osiągały zawrotne ceny.
„Lolita” Vladimira Nabokova została zekranizowana dwa razy. „Lolita” (1962) w reżyserii Stanleya Kubricka, ze scenariuszem pisanym przez samego Nabokova oraz „Lolita” z 1997 roku w reżyserii Adriana Lyne’a, z Jeremy Ironsem i Dominique Swain w rolach głównych. Paradoksalnie to ta druga ekranizacja jest bardziej wierna książce.
„Mein Kampf” – Adolf Hitler
Autobiografia Hitlera, prezentująca jego ideologię, wizje społeczne i polityczne, a także plany ekspansji Niemiec. Kontrowersje wynikają z propagowania rasizmu, antysemityzmu i ekstremizmu oraz bezpośredniego związku z Holocaustem.
Hitler nie był utalentowanym pisarzem, więc książka nie niesie ze sobą wartości literackich. Głoszone przez dyktatora plany geopolityczne również dawno się zdezaktualizowały. Jedyną rzeczą wciąż aktualną jest wyzierający z kart książki antysemityzm, gdyż mimo upływu niemal 100 lat od daty jej publikacji, nienawiść do Żydów wciąż opiera się na tych samych filarach.
Po śmierci autora prawa autorskie przeszły w ręce władz Bawarii. Jej rząd zabraniał powielania dzieła i ścigał ludzi usiłujących tego dokonać. Sytuacja zmieniła się dopiero w 2016 roku, gdy książka trafiła do domeny publicznej. Mimo iż prawo autorskie przestało ją chronić, w wielu krajach posiadanie lub obrót „Mein Kampf” jest nielegalny lub dozwolony jedynie pod warunkiem opatrzenia komentarzem naukowym.
Najnowsze polskie wydanie pochodzi z 2021 roku. Edycja książki w opracowaniu prof. Eugeniusza Króla, specjalisty od historii nazistowskiej propagandy, sprzedała się bardzo szybko i trafiła na listę bestsellerów.
„Buszujący w zbożu” – J.D. Salinger
Szesnastolatek Holden Caulfield, po wydaleniu ze szkoły, spędza kilka dni na włóczędze po Nowym Jorku, próbując znaleźć sens życia i przetrwać w pełnym hipokryzji świecie dorosłych. Książka prezentuje realistyczny portret nastolatka podczas wchodzenia w dorosłość oraz sposób, w jaki społeczeństwo traktowało takich ludzi. Powieść zasłynęła z powodu licznych wulgaryzmów, aluzji do seksu oraz obaw, że jej treść może prowadzić do identyfikacji z antyspołeczną postawą głównego bohatera. O ironio, krytycy akurat w tym mieli rację, gdyż w latach 60. książka stała się prawdziwym symbolem kontrkultury. Obecnie „Buszujący w zbożu” jest powszechnie uważany za jeden z najważniejszych wkładów w literaturę amerykańską od zakończenia II wojny światowej.
Powieść przez wiele lat była jedną z najbardziej cenzurowanych pozycji w USA. Wiele szkół ją zbanowało i doszło do przynajmniej jednego przypadku zwolnienia nauczyciela, który wprowadził ją do programu nauczania. W Waszyngtonie została nawet uznana za część „komunistycznego spisku”. W późniejszych latach niektórzy usiłowali połączyć ją ze szkolnymi strzelaninami, twierdząc, że książka promuje alienację wśród uczniów odpowiedzialnych za te tragedie.
Z książką związane są także przynajmniej dwa zamachy. Mark David Chapman, który w 1980 roku zastrzelił Johna Lennona, miał przy sobie egzemplarz „Buszującego w zbożu” w trakcie dokonywania zabójstwa. Chapman wielbił książkę i miał na jej punkcie obsesję. Podobnie wyglądała sprawa zabójstwa aktorki Rebeki Schaeffer przez stalkera Roberta Johna Bardo. Morderca w trakcie popełniania zbrodni posiadał egzemplarz książki.
Niektórzy przypisują inspirację powieścią niedoszłemu zabójcy Ronalda Reagana, Johnowi Hinckleyowi Jr. Nie jest to jednak prawdą, gdyż książka była jedną z wielu znajdujących się w posiadaniu szaleńca, a powodem jego działania była chęć zaimponowania aktorce Jodie Foster.
„Proces” – Franz Kafka
Główny bohater powieści, Josef K., zostaje aresztowany. Nie jest poinformowany o zarzutach i, mimo że pozostaje na wolności, musi stawić czoła labiryntowi biurokracji i absurdalnych procedur sądowych.
Książka w doskonały sposób pokazuje uczucie bezsilności jednostki wobec niewidzialnych sił władzy i biurokracji.
Powieść Kafki znalazła się na cenzurowanym w dwóch największych reżimach XX wieku. W nazistowskich Niemczech książki Kafki zostały zakazane i często palone w ramach szeroko zakrojonych działań przeciwko literaturze uznanej za „zdegenerowaną”. Dodatkowo Kafka był Żydem, co jeszcze bardziej przyczyniło się do zakazu jego twórczości.
W Związku Radzieckim i innych krajach komunistycznych dzieła Kafki były cenzurowane lub zakazywane. Władze uznawały jego twórczość za dekadencką i pesymistyczną, co stało w sprzeczności z promowaniem pozytywnych wartości zgodnych z ideologią komunistyczną.
C.D.N.
Źródła:
https://www.bbc.co.uk/news/world-europe-35209185
https://www.timesofisrael.com/mein-kampf-academic-edition-published-in-poland-as-homage-to-victims/
https://kultura.onet.pl/ksiazki/mein-kampf-z-krytycznym-komentarzem-bestsellerem-nie-spodziewalismy-sie/ckx12ds
