Jaka jest różnica pomiedzy faszyzmem a nazizmem?

Gdy słyszymy słowa „faszyzm” i „nazizm”, często używamy ich zamiennie, jakby oznaczały to samo. Obie ideologie narodziły się w pierwszej połowie XX wieku, obie doprowadziły do powstania brutalnych reżimów totalitarnych, a ich rządy oznaczały wojnę, terror i śmierć milionów ludzi. Dziś te terminy nadal robią zawrotną karierę – zwłaszcza w mediach i internecie – gdzie bywają nadużywane jako obelgi wobec polityków czy ideologii. Mimo wielu zbieżności, między faszyzmem a nazizmem istnieją zasadnicze różnice. Tkwią one w ideologicznych fundamentach, ambicjach przywódców oraz sposobie definiowania wrogów.

Mussolini i Hitler: podobne początki, różne cele

Faszyzm narodził się we Włoszech po I wojnie światowej. Jego twórca, Benito Mussolini – były socjalista i weteran wojenny – głosił potrzebę odbudowy wielkości narodu włoskiego. W tym celu założył Narodową Partię Faszystowską. Nazwa pochodziła od łacińskiego słowa fasces, oznaczającego pęk rózg z toporem – symbol władzy w starożytnym Rzymie. Faszyzm wówczas nie miał jeszcze jednoznacznie negatywnych konotacji – był jedną z wielu nowych doktryn politycznych, które rodziły się w powojennym chaosie. Gdy Mussolini w 1922 roku doszedł do władzy, przekształcił Włochy w pierwszy nowoczesny reżim totalitarny. W jego wizji państwo miało być wszystkim, jednostka – niczym więcej niż trybikiem w potężnej machinie.

Tymczasem nazizm – czyli narodowy socjalizm – powstawał równolegle w Niemczech. Choć inspirował się włoskim modelem, od samego początku miał zupełnie inny trzon ideologiczny. Adolf Hitler umieścił w centrum swojej doktryny obsesję na punkcie rasowej czystości i wyższości tzw. rasy aryjskiej. Według niego historia to nie walka klas czy narodów, lecz nieustanny konflikt między rasami. Ten sposób myślenia usprawiedliwiał podboje, eksterminację oraz utworzenie państwa opartego na „czystości rasowej”.

Rasizm i antysemityzm

To właśnie podejście do kwestii rasowych stanowi fundamentalną różnicę między faszyzmem a nazizmem. Mussolini początkowo nie interesował się rasizmem – jego ideologia koncentrowała się na sile i jedności państwa, a nie na pochodzeniu etnicznym obywateli. Dopiero w latach 30., pod wpływem sojuszu z Hitlerem, faszystowskie Włochy zaczęły przyjmować elementy antysemickie, m.in. wprowadzając ustawy rasowe w 1938 roku.

Hitler od początku budował swoją ideologię wokół antysemityzmu i biologicznego rasizmu. Już w Mein Kampf (1925) opisywał Żydów jako „największe zagrożenie dla Niemiec”. Jego polityka systematycznie zmierzała do Holokaustu – zaplanowanego i zindustrializowanego ludobójstwa europejskich Żydów. Rasowa obsesja była kluczem do zrozumienia zarówno retoryki, jak i praktyki nazistowskich Niemiec.

Imperialne ambicje: Rzym i Lebensraum

Celem Mussoliniego było odbudowanie świetności Imperium Rzymskiego. Wysyłał wojska do Etiopii, Libii czy Albanii, próbując stworzyć nowe kolonie i rozszerzyć wpływy Włoch na Morzu Śródziemnym. Jego ekspansja miała przede wszystkim wymiar symboliczny i prestiżowy – chodziło o pokaz siły i odnowienie imperialnej dumy.

Ambicje Hitlera były o wiele bardziej radykalne. Jego koncepcja Lebensraum („przestrzeń życiowa”) zakładała konieczność ekspansji Niemiec na wschód – kosztem Słowian i innych „niższych ras”. Uzasadniano to rzekomym przeludnieniem kraju i potrzebą zdobycia ziem uprawnych. W praktyce oznaczało to brutalne podboje, masowe przesiedlenia, eksterminację całych grup ludności oraz planowe wyniszczenie narodów uznanych za niepożądane – od Polski po Związek Radziecki.

Gospodarka, propaganda i aparat represji

Oba reżimy opierały się na dyktaturze jednostki, wszechobecnej propagandzie, indoktrynacji społeczeństwa, działalności tajnej policji i kontroli obywateli. W gospodarce stosowano tzw. korporacjonizm – model, w którym państwo koordynowało działania pracodawców i związków zawodowych, by zapewnić zgodność z interesami władzy.

Nazistowskie Niemcy stawiały jednak na silnie zcentralizowaną gospodarkę z naciskiem na zbrojenia, autarkię i przygotowanie do wojny totalnej. Faszyści włoscy, choć również prowadzili politykę interwencjonizmu, pozwalali na większą autonomię sektora prywatnego, szczególnie przemysłowego. Różnice istniały także w skali represji: w Niemczech Gestapo i SS tworzyły rozbudowany aparat terroru, którego brutalność była bezprecedensowa. We Włoszech represje istniały, lecz nie osiągały takiego poziomu systematyczności i okrucieństwa – włoski faszyzm był mniej totalitarny w praktyce niż w teorii.

Bracia w autorytaryzmie, ale nie bliźniacy

Faszyzm i nazizm łączyły cechy autorytaryzmu, kult jednostki, militaryzm i agresywny nacjonalizm. Jednak nazizm był ideologią znacznie bardziej radykalną – jego fundamentem był rasizm biologiczny i dążenie do fizycznej eliminacji „nieczystych” ras. To właśnie ta różnica uczyniła z reżimu Hitlera machinę zbrodni na niespotykaną dotąd skalę.

Faszyzm włoski również był brutalny, represyjny i niedemokratyczny, ale nie był z natury ludobójczy. Antysemityzm pojawił się w nim głównie na skutek zależności od nazistowskich Niemiec. Dlatego choć oba systemy były zagrożeniem dla wolności i życia ludzi, ich cele, metody i skutki znacząco się różniły.

Źródła:

https://www.dictionary.com/e/nazi-fascist/

https://www.britannica.com/event/Nazism/Totalitarianism-and-expansionism

https://encyclopedia.ushmm.org/content/en/article/fascism-1

https://www.bbc.co.uk/history/historic_figures/mussolini_benito.shtml

https://en.wikipedia.org/wiki/Lebensraum